به گزارش قدس آنلاین، بخش آغازین پنل اول نخستین کنفرانس بین‌المللی «پژوهش‌های نشر» که روز سه‌شنبه (۲۸ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰) توسط سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی و دانشگاه علم و فرهنگ برگزار شد به تحلیل اطلاعات نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران که در بهمن‌ماه سال گذشته برپا شد، اختصاص داشت.
ایوب دهقان‌کار، مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با شرح چگونگی تعلیق برگزاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و تصمیم‌گیری درخصوص رویداد جایگزین برای آن، اظهار کرد: طی پژوهشی که در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب داشتیم داده‌های گردآوری‌شده را برای اولین‌بار در این کنفرانس ارائه می‌کنم. در سال ۹۹ با مصوبه شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب تهران، بنا شد که ۲۶ فروردین شاهد برگزاری نمایشگاه کتاب تهران باشیم و با توجه به شیوع کرونا در بهمن ۹۸ بسیاری از برنامه‌های اجرایی از جمله در وزارت فرهنگ تحت تاثیر این پاندمی قرار گرفت. با این حال از آن‌جا که شورای سیاستگذاری خود را تابع تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا می‌دانست تاملی در اعلام برگزاری یا عدم برگزاری نمایشگاه کتاب داشتند تا این‌که ۲۸ تیرماه شورای سیاستگذاری اعلام کرد که برای دومین‌بار در طول تاریخ این رویداد، شاهد برگزاری نمایشگاه نخواهیم بود.
دهقان‌کار ادامه داد: با قطعی شدن لغو نمایشگاه شورای سیاستگذاری طی بیانیه‌ای پیشنهاد کرد که با توجه به این‌که حدود ۵۰ درصد گردش مالی صنعت نشر ایران در ایام نمایشگاه صورت می‌گیرد، برای جبران خسارت‌های جامعه نشر تلاش‌هایی صورت بگیرد. در همین راستا تصمیم بر این شد که بسته‌ای حمایتی برای این حوزه در نظر گرفته شود و رقم یارانه نیز افزایش پیدا کرد و در کنار این برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران نیز در دستور کار قرار گرفت.
او با اشاره به مزایای برگزاری این نمایشگاه مجازی گفت: اولین مورد ورود رسمی و تامین انبوه محتوا با بهره‌گیری از نشر مکتوب (کتاب) بود. مزیت دیگر امکان حضور همه ناشران بدون محدودیت تعداد، عناوین، مکان، فضا و... بود. مزیت سوم نیز امکان بازدید و خرید ۲۴ ساعته برای شهروندان سراسر کشور بود. مزیت دیگر این نمایشگاه مجازی امکان حضور ناشران سایر کشورها بود و در این دوره ناشرانی حضور داشتند که پیش از این امکان حضور نداشتند. مزیت آخر نیز کاهش قابل توجه هزینه‌ها در زمینه‌های اجرایی، اجاره مکان، زیرساخت‌ها و هزینه‌های جانبی دیگر بود به‌طوری که در سال‌های قبل حدود ۹۰۰ نفر در برگزاری نمایشکاه دخیل بودند اما نمایشگاه مجازی با حدود ۷۰ تا ۸۰ نفر برگزار شد.
این درحالی بود که رئیس نخستین نمایشگاه مجازی کتاب درخصوص نقد همیشگی بر نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مبنی بر فروشگاه بودن آن، با اشاراتی به فروش گسترده در نمایشگاه‌های بزرگ کتاب جهان، فروشگاهی بودن نمایشگاه کتاب را در رویداد مجازی آن یک مزیت بزرگ به حساب آورد.
دهقان‌کار همچنین ارسال رایگان با یارانه دولتی، تخفیف ۲۰ درصدی و تخفیف ترافیک ۵۰ درصدی اینترنت را از مزایای این رویداد مجازی دانست و بیان کرد: در این دوره از دورترین نقاط و محروم‌ترین مناطق توانستند از محصولات فرهنگی استفاده کنند. با این حال به دلیل تازه بودن این رویداد برخی ناشران هراس داشتند و باید برای آن‌ها مزایایی در نظر می‌گرفتیم که از آن جمله ارسال رایگان کتاب‌ها با هزینه وزارت فرهنگ، یارانه اختصاصی ناشران و در اختیار گذاشتن پنل فروش رایگان بود.
مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران ادامه داد: بیش از ۷۵۰ هزار مرسوله ارسال شد که بیش از ۱۷ هزار مورد به مناطق روستایی ارسال شد. به یمن برگزاری این مراسم داده‌های عظیمی در زمینه‌های مختلف از جمله جنسیت، استان‌های محل سکونت، ناشران موفق و بسیاری داده‌های دیگر به دست آمد. از دستاوردهای این نمایشگاه می‌توان به ایجاد عدالت فرهنگی نیز اشاره کرد که مصداقی بود برای تحقق عدالت فرهنگی و البته عدالت بشری چراکه دانستن حق تمام انسان‌هاست و این نمایشگاه چنین امکانی را فراهم کرد. علاوه بر این بستری برای تبادل آرا و اندیشه و دیپلماسی فرهنگی نیز ممکن شد.
دهقان‌کار سپس اظهار کرد: نمایشگاه مجازی کتاب ایجاد بستری برابر و یکسان برای رقابت سالم بین ناشران بود. تمام این‌ها منجر به تقویت صنعت نشر شد و همچنین هدف وزارت ارشاد مبنی بر ترویج فرهنگ مطالعه و ارتقای سرانه مطالعه نیز تا حد زیادی محقق شد. به‌علاوه داده‌های بسیار دقیقی که به دست آمد امکان سیاستگذاری بهتر در آینده برای وزارت فرهنک و ارشاد را فراهم کرد که پیش از این با وجود برگزاری دوره‌های حضوری متعدد چنین داده‌های واقعی‌ای به دست نیامده بود.
در ادامه محمد ذبیحی، رئیس سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) در سخنان خود با موضوع «مالکیت فکری یا معنوی از منظر اخلاقی» گفت: در گذشته این مبحث به اهمیت امروز نبود و این کار با دشواری و بدون قصد سودآوری صورت می‌گرفت اما امروز شرایط در دنیا فرق کرده است. باتوجه به این‌که موضوع مالکیت معنوی تنها در سطح عمومی مورد توجه است اما در مجامع خصوصی حرف دیگری می‌زنند! این اتفاق برای جامعه ما که نام انقلاب فرهنگی بر تارک آن نقش بسته مایه تاسف است. عده‌ای معتقدند که در صورت رعایت حقوق مادی و معنوی آثار متضرر می‌شوند اما باید دانست که کار فرهنگی هزینه‌بر است و رایگان نخواهد بود.
ذبیحی با بیان دلایل این‌که چرا شرعا و عرفا باید از صاحب اثر برای انتشار آن اجازه گرفت ادامه داد: مخالفان نیز به برخی از همین دلایل شرعی و عقلی قائل‌اند و این بسیار جالب است! عده‌ای به نظر خاصی از حضرت امام استناد می‌کنند اما باید دانست آن مورد خاص بوده و نباید به آن در همه موارد استناد کرد. به‌علاوه به دلایل دیگری از جمله عدم تبدیل علم و دانش به منبع کسب سود و قاعده سلطه و ... تکیه می‌کنند. اما بسیاری از علما نیز دخل و تصرف در اثر دیگری را شرعا حرام می‌دانند.
رئیس سازمان سمت با بیان این‌که مالکیت مقید است و هر تصرفی بر آن جایز نیست بیان کرد: مالکیت امری نسبی است و هر تصرفی در آن نمی‌توان کرد؛ تصرف در کتاب یعنی تصرف‌هایی که عقلا آن را جایز می‌دانند اما هر دو گروه موافق و مخالف حقوق معنوی به آن تمسک کرده‌اند.
او با اشاره به نظرات برخی مراجع تقلید از جمله آیت‌الله فاضل، آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله منتظری در زمینه مالکیت فکری، گفت: اگر امروز نه، در آینده ما باید وارد کنوانسیون‌های بین‌المللی شویم و چنین وضعیتی در زمینه مالکیت معنوی آثار زیبنده کشور علوی ما نیست. من در سازمان «سمت» از همین مشکلات رنج می‌برم اما ناچارم تابع قوانین و مقررات باشم؛ با این حال اصلا اخلاقا این قضایا درست نیست. گذشته از منظر فقهی و حقوقی، از منظر اخلاقی مشکلات بی‌شماری در این زمینه گریبان‌گیر ماست.
ذبیحی در پایان سخنان خود گفت: انصاف حکم می‌کند که ما تابع قوانین بین‌المللی باشیم و البته نباید در کشور ناهنجاری اخلاقی داشته باشیم و این ناهنجاری اخلاقی در حوزه نشر و کتاب بسیار بدتر است. مجلس و نهادهای دیگر باید اقدام کنند و این قانون را که تمام کشورهای دنیا آن را پذیرفته‌اند، بپذیریم. چراکه حق هیچ‌کسی را نباید از بین ببریم و نباید استدلال کنیم که کشورهای غربی نیز آثار ما و میراث فرهنگی ما را برده‌اند چراکه بدی را نباید با بدی پاسخ داد.
در ادامه پنل اول، رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی، رئیس مرکز اسناد و تامین منابع علمی و استاد دانشگاه تهران در ویدیو ارسالی به این کنفرانس با تاکید بر ضرورت عبور از کاغذ و کتاب کاغذی اظهار کرد: ما بایستی مفهوم نشر را تغییر بدهیم، تصور مردم از نشر، نشر کاغذی، کتابخانه، انتشارات و کتابفروشی است. این معضل مهمی را درست می‌کند و وقتی ذهنیت مردم بر این اساس باشد، تغییر دادن آن بسیار دشوار است. آن چه اهمیت دارد، انتقال محتوا، علم و دانش است و کاغذ یکی از ابزارهاست.
او با اشاره به لزوم توجه به نشر الکترونیک بیان کرد: وقتی تاریخ چاپ و نشر را مرور و بازگو می‌کنیم، بایستی توجه نشان دهیم که این هم یکی از مراحل و اشکال هست و در حال حاضر داریم از کاغذ به لوح الکترونیکی و نوری می‌رسیم و نبایستی در کاغذ بمانیم، چندصد سال است که گرفتار کاغذ هستیم، و چاره‌ای هم نبوده، زمانی در فرمت خطی و حالا هم در فرمت چاپی. هنوز هم مردم کتابفروشی و کتابخانه را مرکز علم می‌دانند و به وسایل نوری دیگر خیلی به شکل گذرا نگاه می‌کنند و آن تلقی علم را ندارند به خصوص که ما از لحاظ فنی هنوز هم آن چارچوب جدی را برای مردم قابل فهم نکرده‌ایم که این لوح‌ها یا ابزار جدید چطور می‌تواند دانش را منتقل کند.
جعفریان سپس با بیان این‌که یکی از موانع مهم سر راه عبور از نشر کاغذی، ناشران و منافع آن‌ها هستند، گفت: البته محترم‌اند و هر کس باید نانی بخورد اما آن‌ها حاضر نیستند دگرگونی ایجاد کنند. کمااین‌که تغییراتی هم داده‌اند. اما برای مثال دولت که در حال حاضر خیلی درآمدی از این راه ندارد دیگر کتاب کاغذی چاپ نمی‌کند، بسیاری از اوقات بر فرمت‌های نوری تاکید دارد، بسیاری از دانشگاه‌ها که بی‌پول هستند دیگر مجلات کاغذی چاپ نمی‌کنند و آن‌ها را به صورت الکترونیکی بارگذاری می‌کنند. بسیاری از اشخاص که نمی‌توانند کتاب‌های‌شان را منتشر کنند در حال حاضر فایل‌های آن را نشر می‌دهند و البته دانش‌های زیادی وجود دارند که نمی‌شود فرمت کتاب و مجله داشته باشند، این‌ها تا پیش از این پامال می‌شدند و از بین می‌رفتند.
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در ادامه به ضرورت مدیریت و تجمیع دانش‌هایی که نمی‌شود آن‌ها را روی کاغذ نگهداری کرد اشاره و اظهار کرد: در حال حاضر می‌توان از هزاران نفر صوت ضبط و آن‌ها را با هم ترکیب و تاریخ شفاهی درست کرد. این روزها در کلاب‌هاوس گاهی حدود ۱۰ ساعت، ده‌ها نفر اطلاعات و دانش زیادی را در اختیار ما به صورت صوتی می‌گذارند که هیچ کتابخانه‌ای نمی‌تواند آن‌ها را به صورت کاغذی در خود جای دهد. این قدر دانش زیاد شده و در هوا پراکنده است.
او همچنین گفت: در حال حاضر به نظر من دولت باید با تصویب یک‌سری قوانین و مردم با اقبال‌شان ناشران را مجبور کنند بر فایل‌های صوتی کتاب‌ها یا فایل‌های نوری آن‌ها کار کنند.
رسول جعفریان ادامه داد: یکی از مشکلات بحث برنامه‌ریزی‌های قانونی است، قوانین نشر الکترونیک که آن‌چه وجود دارد خیلی مجمل است. علاوه بر نهادهای قانون‌گذار نهادهایی مثل وزارت ارشاد و وزارت علوم که در کتاب و آموزش دخیل‌اند خیلی می‌توانند موثر باشند. هنوز هم استاد ۳۰ سال درس می‌دهد و نهایت دو یا چند کتاب از او باقی می‌ماند و باقی دانش او تلف می‌شود. در روزهای کرونا این‌ها را ضبط می‌کنند که معلوم نیست با توجه به حجم سرورهای‌شان چه میزان از این‌ها نگهداری می‌شود.
رئیس کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تامین منابع علمی دانشگاه تهران همچنین با بیان این‌که اگر تولید کتاب کاغذی کم شود و هزینه آن صرف کالای الکترونیکی شود، همین میزان بودجه کافی است گفت: یک دوم یا یک‌سوم از پولی که در اقتصاد کتاب کاغذی وجود دارد اگر صرف کار دیجیتالی شود، در صورت مدیریت برای ناشران مفید است و پول قابل توجهی است.
جعفریان در پایان سخنان خود بیان کرد: ما هیچ راهی نداریم جز این‌که از کاغذ عبور کنیم و نشر الکترونیک را توسعه دهیم. برای بهره‌وری بهتر باید پردازش اطلاعات صورت بگیرد. تخصص‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد که روزبه‌روز در حال رشد است. بیش از یک و نیم میلیون پایان‌نامه وجود دارد که حداقل یک‌دوم آن‌ها به اندازه کتاب ارزش دارد. چه تحقیقاتی در این‌هاست که حبس می‌شود، فقط فایل پی‌دی‌اف آن‌ها وجود دارد که اصلا بر آن‌ها سرچ نمی‌شود و نوعی خام‌خواری است. یکی از کم‌کارترین مراکز در این زمینه ایرانداک است، هم از آن حمایت نمی‌شود، هم مشکل قانونی دارد و هم در حکم مرکزی است که فلج است.
سخنران بعدی این بخش از کنفرانس بین‌المللی «پژوهش‌های نشر»، سیدمجتبی امامی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق (ع) بود که در سخنان خود به بحث خطی مشی ترجمه و پیشرفت و توسعه کشور تاکید داشت و از کتاب‌هایی که در کشور ما ترجمه نمی‌شوند گفت.
او در آغاز در این‌باره گفت: ما شک نداریم که در حوزه‌های اجتماعی و انسانی، اگر از کتاب‌ها و منتشرات معارف اسلامی بگذریم کلیه تالیفات شدیدا تحت تاثیر ترجمه است. نه فقط در توسعه فرهنگی بلکه در تمامی ابعاد پیشرفت و اداره کشور هر چه داریم در همین کتاب‌ها و پژوهش‌هایی است که بخش اعظم آن ترجمه است و ما به قدر کافی به این توجه نکرده‌ایم.
امامی سپس با بیان این‌که ترجمه می‌تواند سفره مردم را کوچک و بزرگ کند، اظهار کرد: وقتی نگاه می‌کنیم می‌بینیم که ما با آسیب‌های جدی‌ای در این عرصه مواجه‌ایم که شاید این آسیب‌هاست که برای ما آسیب‌های دیگری ایجاد کرده است.
معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق (ع) در بخش دیگری از سخنانش گفت: وضعیت ما در حوزه سیاست این‌که چرا ترجمه کنیم شدیدا با مشکل مواجه است. علاوه‌بر این آن‌جا که ترجمه کرده‌ایم توازن بسیار عجیب و غریبی داریم، توازنی که به لحاظ توسعه و پیشرفت کشور ما را با آسیب مواجه کرده است. یکی از برندگان «نوبل» اقتصاد فردی است به نام هربرت سایمون که از بزرگ‌ترین اندیشمندان است، کتابی که برای آن برنده «نوبل» شده در ایران به عنوان «رفتار اداری» ترجمه شده است اما حجم زیادی از محتواهایی که دارد مبنای اندیشه‌ای و محصول اندیشه اوست اما هیچ کدام از آن‌ها را نمی‌توان در کشور پیدا کرد.
به گفته امامی، ما در ترجمه فقط در سطح مجادله سیاسی و گفتمانی وارد ترجمه‌ها شده‌ایم و در سطح عملیاتی چیزی از آن‌ها نداریم که این عدم توازن است.
او درخصوص عدم انسجام بین ترجمه‌های رشته‌های مختلف نیز که بعضا به نوشتار مختلف از نام یک نویسنده خارجی در کشور برمی‌گردد، توضیحاتی داد.
در بخش پایانی پنل اول از نخستین کنفرانس بین‌المللی «پژوهش‌های نشر» منصوره اتحادیه، رئیس نشر تاریخ ایران به صورت آفلاین به سخنرانی پرداخت و در بخشی از این ویدیو گفت: تا قبل از انقلاب انتشارات حیطه مردانه بود و زنی اگر در کار نشر بود، در سمت منشی‌گری کار می‌کرد امروز اما تعداد زن‌های ناشر بسیار است.
او همچنین بیان کرد: این‌جا به عنوان ناشر که به فروش کتاب علاقه دارد، صحبت نمی‌کنم بلکه به عنوان استاد تاریخ صحبت می‌کنم که همیشه سعی دارد و سعی داشته که اهمیت مطالعه و عشق به کتاب‌خوانی را در بین جوانان ترویج کند که کتاب خواندن فقط برای قبول شدن در امتحان نباشد بلکه برای وسعت دادن به معلومات عمومی و عمق دید درباره جهان و زندگی باشد.
اتحادیه سپس با اشاره به این‌که خواندن باید یک عادت شود، گفت: همه می‌دانیم که مردم کشور ما کتاب‌خوان نیستند، در این دوره قرنطینه کرونا در بعضی کشورها فروش کتاب به اوج رسید ولی در کشور ما نه. به نظر من تا والدین و معلمان کتاب‌خوان نباشند بچه‌ها کتاب‌خوان نمی‌شوند. البته راه‌های بسیاری هست که چگونه باید کودکان را تشویق به خواندن کرد. اولین شرط ارزانی کتاب است تا کتاب‌خوانی رواج پیدا کند و تا کتاب ارزان نباشد کتاب‌خوانی رواج پیدا نمی‌کند. باید همه کوشش در این راه انجام گیرد تا بچه‌ها به خواندن علاقه‌مند شوند، البته یک آفت جدید هم موبایل است حتی بچه‌های کمتر از ۱۰ سال هم موبایل دارند و به اطلاعات ناقض و بسیاری اوقات پوچ و حتی مضر رجوع می‌کنند و سرگرم می‌شوند. حیف است که بچه‌ها را به مطالعه سوق ندهیم و آن کنجکاوی بی‌انتها شکوفا نشود تا از هم‌قطاران خود در کشورهای دیگر عقب نیفتیم.
انتهای پیام
نظر شما